تاریخ و ساختمان کلیسا
کلیسای سنت استپانوس در ۲۶ کیلومتری غرب جلفای ارس در محلی به نام قریه قزل وانگ (صومعه قرمز ) در نردیکترین روستای دره شام از دهستان ارس در کنار بخش پلدشت شهرستان ماکو واقع شده است ، سابقا راه کوهستانی مالرو داشت و از سال ۱۳۵۰ راه ماشین و هموار آن ساخته شده و چون در دامنه رشته کوههای ماقارات قرار گرفته به آن عبارت ماقارات سنت استپانوس نیز اطلاق می شود.

آندرانیک هویان در مقاله کلیسای سنت استپانوس مقدس درمجله ایران زمین می گوید: کلیسای استپانوس مقدس در دژی استوار واقع شده و به مجموعه بناهای موجود در این دژ وانگ استپانوس مقدس یا وانگ ماقارات می گویند ، این وانگ مانند سایر وانگهای ارمنیان محل اجتماع طللاب خطاطان و خوشنویسان وتذهیب کاران نویسندگان فلاسفه و مورخین و دانشمندان بوده ، وانگ استپانوس از دو نظر برای ارمنیان حائز اهمیت است ، کلیسا به خاطر سبک بنا و جنبه فرهنگی از مراکز مشهور دینی و فرهنگی ارمنیان است تعداد بسیاری خوشنویس و خطاط در این وانگ گرد آمده و به استنتاج کتب می پرداختند ، نقاشان و تهذیب کاران با هنر خود بر زیبایی کتابها می افزودند و به این سبب وانگ استپانوس مقدس به عنوان یکی از مراکز خوشنویسان ارمنی شهرت دارد و هم اکنون تعداد زیادی کتاب در این وانگ استنتاج شده است و در کتابخانه های جمهوری ارمنستان و ایتالیا نگهداری می شود.
تاریخ دقیق تاسیس کلیسای سنت استپانوس کاملا مشخص نیست ، محققین حدس می زنند بین قرنهای هفتم تا نهم میلادی این کلیسا بنا شده باشد.

کهن ترین سند در این باره مربوط به سال ۶۴۹ میلادی است که از وجود دیری در این منطقه آگاهی می دهد ، در زمان سلطنت آشوت باگرادونی پادشاه ارمنستان، کاتالیکوس خاچیک رهبر مذهبی ارمنیان در سال ۲۶۶ ( ه – ق ) برابر با ۹۷۶ میلادی اسقف اعظم بالکن را به سرپرستی وانگ استپانوس مقدس بر گزید او با هزینه پادشاه کلیسایی در محوطه بنا کرد.
هاکوپ جوقاتیسی که طی سالهای ۱۶۳۳ تا ۱۶۵۵ / ۱۰۴۳ – ۱۰۶۶ خلیفه اعظم وانگ استپانوس بود ، در سال ۱۶۴۳ م / ۱۰۵۳ ه – ق به تجدید بنا و مرمت کلیسا پرداخت و در ۱۶۵۵ / ۱۰۶۶ ه – ق به پایان برد.

مرمت بعدی کلیسا بین سالهای ۱۶۸۲ / ۱۰۹۴ تا ۱۶۹۱ / ۱۱۰۲ صورت گرفت و مرحله چهارم بازسازی کلیسا به وسیله عباس میرزا در سال ۱۸۲۶ / ۱۲۴۳ انجام پذیرفت .
عباس میرزا در سال ۱۲۴۶ ه – ق / ۱۸۳۰ م روستای دره شام را به مبلغ سیصد تومان از محبعلی بیک نخجوانی خرید و وقف وانگ استپانوس کرد ، کتیبه ای که به همین مناسبت با خط نستعلیق بر روی سنگ آهکی سرخ رنگی از نوع سنگهای خود بنای کلیسا ، بالای در ورودی کلیسا نصب شده است .

متن مندرجات سنگ نبشه به شرح ذیل است:
بسم الله الرحمن الرحیم و هو قدیم ، در عصر سلطنت اعلی حضرت قدر قدرت قضا تواء مان سکندرحشمت ، دارادربان ، نواب اشرف ، حضرت نائب السلطنه العلیه، عباس میرزا ارواحنا فداه ،که خلف ارشد نامدار جمجماه، ظل الله، فتحعلی شاه قاجار است ابقی الله عمره و سلطنت وادام الله ملکه که مرحمت بی‌نهایت درباره کمترین دعا گوی سرگیس ولد استپان خلیفه جلفای من قراء نخجوان داشت که گویا حسن خدمت کمترین در پیشگاه حضور والا جلوه‌گر شد بنابراین قریه دره شام را در تاریخ سنه ۱۲۴۶ به این کمترین که دعا‌گوی دولت ابد مدت شاهی بودم تیول، مرحمت فرمودند که صرف اوجاق دانیال (علیه‌السلام) نمایم و دعا‌گوی عمر دولت شاه و شاه‌زاده و امیرزاده‌ها باشم و در تاریخ سنه ۱۲۴۶ قریه دره شام را از عالی جاه محبعلی بیک نخجوانی به مبلغ سه صد تومان گرفته و وقف اوجاق دانیال (علیه السلام) ساختیم که هرکس در این مقام مبارک بعد از این خلیفه بوده باشد به دولت‌شاه ایران واجب است دعا نماید ثانیا لعنت خدا و نفرین رسول بر آن کسی که این قریه را بفروشد یا به بیع گذارد و صرف اوجاق ننماید.